Deskiñ ha Komz Brezhoneg

Kentel Brezhoneg - Miz Gwengolo 2025

Danevell - Al levr (gant Goulc'han Kervella)

Kinniget d’an dud ne lennont ket brezhoneg.

Peder eur hanter e oa e skol vras ar bourk. Ur skol c’hallek gant un nebeud klasoù divyezhek galleg-brezhoneg. Aet e oa ar vugale CE2 er-maez. Chomet e oa E… e-unan er sal-glas, evit renkañ e draoù a-benn an dervezh¹ war-lerc’h². Miz Gwengolo e oa anezhi, nevez kroget e oa E… gant e vicher skolaer, d’e dregont vloaz.

Ur vicher all en doa bet graet a-raok. Aet e oa skuizh ganti, setu m’en doa heuliet ur stummadur a nav miz war ar brezhoneg. Ne oa ket bet pell o teskiñ. Koulskoude ne ouie ket a vrezhoneg p’en doa kroget ganti, panevet³ un nebeud gerioù, « kenavo », « gwin ruz », « brav an amzer », « gast ar c’hast »… En ur gêr vras e oa bet desavet⁴, e dud ne ouient ket brezhoneg. E dud-kozh avat, o chom war ar maez er gouie. Nemet n’en doa ket bet kalz a zarempred5 ganto. Marvet e oant pa oa E… yaouank flamm. Kerse⁵ en doa dezho abalamour d’ar brezhoneg.

Renket e draoù gantañ war-dro ar burev hag an daolenn, e reas⁶ ur sell ouzh ar sal-glas. Taolioù ha kadorioù bihan evit ugent bugel. Ugent bugel nemetken ! Chañs o doa ar vugale vrezhonegerien da gaout ur sal vihan, da vezañ ken rouez⁷. E-skoaz⁸ er c’hlasoù galleg e oant niverusoc’h. Kalz re niverus. Setu m’o doa gwarizi⁹ ouzh ar vrezhonegerien. Un dra bennak a oa war unan eus taolioù er renkennad¹⁰ diwezhañ. Un dra bennak karrezek pe hirgarrezek¹¹ ha moan. Sevel a reas E… diwar e gador ha mont goustadik da welet. E ken kaz¹²… Kemend-all a wallzarvoudoù¹³ a c’hoarveze dre ar bed, gwalldaolioù¹⁴, bombezennoù¹⁵, kaset en dro¹⁶ gant sponterien¹⁷, teroristed. Er skolioù e-giz¹⁸ e lec’h all. Ha ma vefe…

Ur pennad diouzh¹⁹ an daol e chomas a-sav. Ul levr eo ez oa. War-dro ugent santimetr hirder dezhañ, dek a ledander hag a-vec’h²⁰ unan a devder²¹. Ul levr en e sal-glas ! Soñj en doa bezañ lennet un nebeud levrioù pa oa er skolaj. Victor Hugo, Flaubert, Lamartine, Stendhal, Racine, Corneille, Molière, Zola, Baudelaire… Levrioù amprestet²² e levraoueg ar skolaj. Er gêr ne oa ket a levrioù e ti e dud.

Tostaat a reas ouzh al levr. Un dresadenn liv a oa war ar golo, ruz ha du : ur roue bras e-kreiz, ur roue all, bihanoc’h, a bep tu dezhañ, unan du hag unan melen. Ha skrivet gant lizherennoù bras, Alanig an tri roue, ha gant lizherennoù bihan en nec’h²³ Roparz Hemon, hag en traoñ Langleiz ha Skridoù Breizh.

Ul levr brezhoneg ! Ha bez’ e oa eus levrioù brezhoneg ‘ta ? Pe unan da nebeutañ²⁴. Levr ebet n’en doa bet etre e zouarn e-pad e stummadur, na gwelet hini ebet war daol ar c’helenner. Ouzh un daolenn e rae ar stummerien o labour pe ouzh skramm an urzhiataer. Levr ebet. Da soñj e teuas da E... eus skritelloù en doa gwelet e kêr.

« Gouel al levrioù e Karaez ». Levrioù ! Ouzhpenn ul levr a oa neuze, levrioù ! Ha Roparz Hemon, piv ‘oa hennezh ? Biskoazh anv diwar e benn n’en doa klevet. Ur skrivagner brezhonek moarvat. Skrivet ul levr gantañ.

Lezel a reas ar skolaer E… al levr war an daol, prennañ dor ar sal-glas ha distreiñ d’ar gêr. Paotr yaouank e oa, en e-unan edo o vevañ en ur ranndi bihan. Prederiet-bras²⁵ e oa gant el levr-hont. Perak ‘ta e oa bet lezet war e daol gant ar paotrig CE2. Penaos en doa kredet en ober ? Hag un dra bennak en doa bet c’hoant da ziskouez d’ar mestr-skol ? Ur paotrig sioul e oa, labourat mat a rae, tamm chali²⁶ ebet n’en doa bet gantañ. petra 'zo o c'hoari gant ar paotr bihan kennebeut.

Ne gouskas ket mat E… en noz war-lerc’h. Kousk-dihun hag hunvreal. Hunvreoù iskis. En hunvre kentañ e teue an tri roue, an hini bras dreist-holl hag a oa e-kreiz ar skeudenn da egasiñ²⁷ anezhañ hep ehanañ²⁸. Moged a zeue eus toulloù ar voulienn²⁹ a oa gantañ. Mougañ³⁰ a rae E… pe dost gant ar moged, endra ma skrigne³¹ an tri roue o dent. En eilvet hunvre, e oa un den stag ouzh ur peul³² war ur blasenn. Roparz Hemon a oa skrivet e-harz e dreid³³. Ur maread³⁴ levrioù a oa berniet en-dro dezhañ. Mil skouerenn pe ouzhpenn eus Alanig an tri roue.

Dont a rae un den, Jules Ferry skrivet war e gein, da c’hwezhañ tan er bern levrioù, ken e vouge Roparz Hemon. Enebour³⁵ bras ar brezhoneg hag ar yezhoù bihan e oa Jules Ferry, se en doa desket E…

En un hunvre all e oa eñ e-unan, E… ar skolaer, stag ouzh ar peul e-lec’h Roparz Hemon. En un hunvre all c’hoazh edo o c’haloupat dirak al levr Alanig an tri roue damzigor o klask pakañ anezhañ hag e waskañ. Glep-dour-teil e veze o tihuniñ war-lerc’h pep hunvre. Mintin-abred e savas E… ha mont kerkent³⁶ d’ar skol, a-vec’h evet ur banne kafe gantañ. Talmañ³⁷ a rae galon en e greiz.

Atav edo al levr aze, war an daol bellañ. Goustadik enkrezet-holl³⁸, tostaas outañ, chom a-sav hag astenn e zorn. Al levr ne fiñvas ket, ne glaskas ket an tri roue tec’het kuit. Hardishaat a reas neuze ha kregiñ ennañ gant e zaou dorn. N’en doa ket soñj penaos e oa er skolaj pa groge en ul levr. Peseurt santadur war e groc’hen. Digeriñ a reas al levr ha lenn ar bajennad kentañ. Diaes e voe er penn kentañ lenn brezhoneg, bep un tamm avat ec’h aesaas dezhañ.

« Ar c’hraou Nedeleg. E kambr mamm-gozh Alanig e oa un armel vras, hag en armel-se e oa leun a draoù prizius. Ne veze ket digoret bemdez. Marteze ur wech ar miz. Pa veze digoret, hini eus ar bugale, nag Alanig, nag e c’hoar vihan Anna, na zoken³⁹ e gendrev Loeiz, hag eñ koulskoude ur paotr vras pemzek vloaz, ne veze lezet da dostaat… »

Dudius⁴⁰ e oa, aes da lenn ha da gompren. Brezhoneg eeun⁴¹. Roparz Hemon ! Piv e oa hennezh ‘ta ? Ouzh ur urzhiataer e sellas. Roparz Hemon, Louis Nemo e wir anv, ganet e Brest e 1900. Ha neuze ar gelaouenn⁴² Gwalarn. Ur Breizhiad oc’h adkavout Breizh. Mari Vorgan Barzhonegoù, pezhioù-c’hoari, prederiadennoù⁴³, yezhadur ha geriadur, ti-embann hag all… Ha c’hoazh Jakez Riou, Youenn Drezenn, Meaven, Langleiz… Ha diwezhatoc’h Ar Bed Keltiek, Al Liamm, Hor Yezh… Kement-se a binvidigezhioù brezhonek dianav dezhañ !

A-raok ma teuas ar vugale er sal, e lakaas Alanig an tri roue en e arbel⁴⁴ el lec’h ma veze renket an teuliadoù⁴⁵. Sell ‘ta ! Souezhet e voe lakaet, e traoñ an arbel e oa ur bern levrioù. N’en doa ket taolet evezh⁴⁶ outo a-raok. Levrioù evit ar bugale, gant un ti-embann evit ar skolioù brezhonek.

Ur bern e oa anezho, dindan plastik atav, ne oa ket bet freuzet⁴⁷ ar pakajoù. Abaoe meur a vloaz. Embannet e veze levrioù brezhonek evit ar vugale ‘ta . Pebezh teñzor evit ur skolaer hag e skolidi.

Graet e oa e soñj gantañ. O reiñ a rafe de skolidi da lenn ha da studial. Eñ diouzh e du az afe da studial al lennegezh⁴⁸ vrezhonek, ar skrivagnerien hag o oberennoù. Evitañ hag e skolidi, ha ken dillo⁴⁹ all evit ar skolaerezed ha skolaerien all ivez.

D’an abardaez, p’edo ar vugale o kuitaat ar sal-glas, paotrig an daol ma oa bet Alanig an tri roue, a oa da ziwezhañ. Ober a reas ur serr-lagad d’ar mestr ha mont er-maez.